Archiwum

Artykuł omawia kompetencje Adama Mickiewicza w zakresie nauk przyrodniczych oraz porusza kwestię wrażliwości poety na przyrodę i prawa nią rządzące. Analizowane fakty biograficzne (m.in. dotyczące wykształcenia i wpływu ks. S. Jundziłła), świadectwa współczesnych (np. córki, Marii Goreckiej), wypowiedzi i autokomentarze poety pozwalają uznać jego widzenie świata za naturocentryczne, oparte na wiedzy przyrodoznawczej i pełne głębokiej wrażliwości na uniwersum roślinno-zwierzęce. Ranga, którą poeta nadał przyrodzie i jej elementom, wykracza daleko poza obowiązek pisarza-mimetysty. Możemy nawet zaryzykować twierdzenie o kulcie natury, doskonale widocznym w najwybitniejszych dziełach Mickiewicza.

Przypominając obraz rodzinnego gniazda Gabrieli Puzyniny, pisarki doby romantyzmu, autorka artykułu odwołuje się przede wszystkim do pamiętników zatytułowanych przez wydawców, Adama Czartkowskiego i Henryka Mościckiego, W Wilnie i w dworach litewskich. Propozycja pisarki była znacząca, bowiem ujawniała świadomość autorskiego dystansu, jaki wpisany jest zawsze w tok wspomnień, ich subiektywizm i celowo przyjmowany ograniczony zakres problematyki. Spisując swe memuary, Puzynina opierała się na gromadzonych skrzętnie przez lata - zgodnie z modą epoki - dziennikach, korespondencji, rodzinnych pamiątkach, sztambuchach oraz własnoręcznych rysunkach bądź litografiach autorstwa sióstr i osób zaprzyjaźnionych. To swoiste silva rerum nabrało ciekawego kształtu, ponieważ udało się autorce zachować autentyzm pierwszych doznań. Mimo upływu lat, a więc i większej zdolności lub potrzeby porządkowania tego, co minione, pamiętniki pozostawiają wrażenie zaskakującej adekwatności czasu wspominanego i możliwej ówcześnie świadomości podmiotu uczestniczącego w zdarzeniach. Upływają lata, a wraz z nimi zmienia się narratorka. Proces przeobrażeń obejmuje również wyłaniający się w toku wspomnień obraz rodzinnego domu.

W drugiej połowie XIX w. komercja zaczęła odgrywać poważnę rolę w życiu literackim, determinując zachowania pisarzy. W związku z tym pojawia się również nowy typ pisarza - pisarza profesjonalnego, który reprezentują Sienkiewicz, Prus, Orzeszkowa i Konopnicka. Pisarz profesjonalny traktuje swoje pisanie jako sposób zarobkowania, co nie oznacza jednak rezygnacji z innowacyjności tematycznej i artystycznej. Celem artykułu jest charakterystyka problematyki pisarza profesjonalnego na przykładzie Marii Konopnickiej, która, chcąc nie chcąc, musiała traktować pisanie jako sposób zarobkowania i zarazem utrzymania przy życiu siebie i swojej licznej rodziny. Konopnicka uprawia nie tylko lirykę społeczną, wykorzystując możliwości wiersza sylabotonicznego, ale także oryginalną nowelistykę, odważną publicystykę i impresyjną krytykę literacką. Konopnicka - twórca niezwykle wszechstronny - nie poddaje się presji komercji, jej bogatą twórczość charakteryzuje innowacyjność w ramach już istniejącego systemu konwencji, społeczne i polityczne zaangażowanie oraz komunikatywność. Artykuł informuje również o relacjach interpersonalnych Konopnickiej ze znanymi pisarzami, którzy rekomendowali jej twórczość, równocześnie ją legalizując, a także z licznymi wydawcami, którzy - w miarę jak zdobywała coraz lepszą markę na rynku literackim - reagowali, zwiększając jej honorarium, omawia także działalność różnych instytucji wsparcia pisarzy, będących w trudnej sytuacji finansowej. Autor artykułu w zakończeniu wyraża nadzieję, że twórczość Konopnickiej odzyska dawną popularność, gdyż ich tematyka społeczna staje się coraz bardziej aktualna.

Artykuł rozszerza ramy czasowe biografii Witolda Noskowskiego opublikowanej w pierwszym numerze rocznika "Literaturoznawstwo". Niniejszy tekst przedstawia kartę warszawską i poznańską życia oraz działalności dziennikarza.
Lata 1918-1924 to czas, gdy Noskowski trafił do miejsca swego urodzenia i przyjął stanowisko redaktora "Dziennika Powszechnego" w Warszawie oraz związał się z tamtejszym "Kurierem Porannym" i "Przeglądem Wieczornym". Rubryki tych gazet wypełniał piśmiennictwem omawiającym problemy życia codziennego i politycznego.
Przystanią życiową Noskowskiego i miejscem jego największych zasług w dziedzinie upowszechnienia kultury stal się Poznań, z którym związał się w latach 1924-1939. Objął wówczas obowiązki redaktora kultury i sztuki w "Kurierze Poznańskim". Przyjął ponadto zadania krytyka na łamach tego dziennika i kronikarza życia teatralnego w poznańskim tygodniku "Tęcza". Pasję radiową wykazał jako autor felietonów i audycji słowno-muzycznych w kontakcie z poznańską rozgłośnią radiową.
Zginął w Forcie VII w Poznaniu, prawdopodobnie 1 listopada 1939.

W latach II wojny światowej Norwid, poeta głębokiej refleksji nad porządkiem dziejów, z równym zainteresowaniem był czytany przez niemal wszystkich dwudziestolatków sięgających po pióro. Jego twórczość okazała się - zapowiadało to już przecież Dwudziestolecie - jednym z najbardziej żywotnych ogniw polskiej tradycji literackiej. Artykuł stanowi próbę odpowiedzi na pytanie, na czym polegała wyjątkowość recepcji Norwidowego dzieła w poezji Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, czym różniła się od interpretacji Trzebińskiego, Bojarskiego i innych.

Szkic stanowi interpretację poematu Róża świata K.K. Baczyńskiego - utworu z 1943 r., o szczególnie skomplikowanej i bogatej w wizyjne obrazy treści, przez krytykę uznawanego za tajemniczy i niejasny, rzadziej też komentowanego. Analizowane są obecne w nim motywy kulturowe, mityczne i baśniowe (biblijne, gnostyckie, chrześcijańskie) oraz rozszyfrowywane są aluzje intertekstualne (do utworów mistycznych i koncepcji historiozoficznych polskich romantyków, wierszy o różach Rilkego, poematów Eliota i Miłosza). Szczegółowo interpretowane są: strona formalna utworu (zmiany perspektywy narracyjnej, kształtu wersyfikacyjnego, organizacja warstwy brzmieniowej) oraz istotne dla niego symbole: róży i Księgi Świata (Liber Mundi). Przesłaniami, napisanego w apogeum II wojny światowej, poematu Baczyńskiego byłyby w świetle tej interpretacji: refleksja nad sensem historii, próba zrozumienia obecności zła w dziejach, rozważanie przeznaczeń swego, skazanego na walkę i śmierć, pokolenia, próba wyobraźniowej rekonstrukcji moralnego i estetycznego ładu.

Artykuł zawiera interpretację świata przedstawionego prozy Ernsta Wiecherta, dokonywaną przez pryzmat kategorii sacrum i profanum. W powieściowym świecie Wiecherta rzeczywistość sakralną tworzą las i okolica, czyli wieś, zaś rzeczywistością profaniczną jest miasto, wojna i obóz koncentracyjny. Owa sakralna przestrzeń jest Rajem. Poza nim sytuuje się miejsce wygnania.

Między książką Ernsta Wiecherta Der Totenwald (1946), będącą literackim zapisem pobytu autora w monachijskim więzieniu gestapo i obozie koncentracyjnym Buchenwald, a powieścią Missa sine nomine (1950) zachodzą istotne powiązania, wynikające z pisarskiej biografii, chronologii, a przede wszystkim uwidoczniające się w płaszczyźnie fabularnej oraz ideowej. Missa sine nomine jest dalszym ciągiem pisarskich, egzystencjalnych i światopoglądowych zmagań autora, wywołanych przez traumatyczne doświadczenie więzienno-obozowej rzeczywistości oraz inne destrukcyjne konsekwencje nazizmu. Powieść ta jest zarazem kontynuacją i w pewnej mierze korektą wyrażonych w Lesie umarłych rozpoznań aksjologicznych. Zawierając społeczną diagnozę tuż powojennych Niemiec, jest zarazem artystycznym zapisem wydobywania się człowieka z lagru, obrazem przezwyciężania traumy, opowieścią o zmartwychwstaniu, odrodzeniu. Należy do tematycznej odmiany pisarstwa, której treścią jest próba przezwyciężenia koszmaru rzeczywistości koncentracyjnej. Odmianę te określam mianem "literatury poobozowej".

Najbardziej adekwatnym określeniem tego, co działo się w polskim piśmiennictwie artystycznym w XX wieku, jest - zdaniem autora - pojęcie "nowoczesność", zespalające różnorodne nurty, kierunki, prądy, zjawiska, szkoły. Przyjmując historycznoliteracki punkt widzenia, autor rzuca światło na niektóre aspekty (również plany, widnokręgi), ważne przede wszystkim dla praktyk analityczno-interpretacyjnych. Z bogatego zakresu problemów "nowoczesności" zwraca uwagę na kilka pierwszorzędnych zagadnień, dotyczących: 1) ukierunkowania poznawczego tej literatury, leżącego u podłoża każdego dzieła z kręgu "nowoczesności", 2) etyzmu, w różnych jego postaciach - motywującego każdorazowo przedsięwzięcia piśmiennicze i opisującego jego rezultaty, 3) porządku wartości, który tekst reprezentuje lub też postuluje, oraz, tylko na marginesie, 4) dylematów terminologicznych. W artykule uwypuklone zostają zatem trzy główne i znaczące dyskursy nowoczesności: 1) dyskurs epistemologiczny, 2) dyskurs etyczny, 3) dyskurs aksjologiczny.

Artykuł ukazuje, w jaki sposób Tomasz Różycki i Wojciech Wencel nawiązują w swych poematach do tradycji epickich. Zaproponowany przez Wencla rodzaj nawiązań do archetekstu epopei można określić jako kontynuację i reinterpretację. Tekst jest pisany regularnym trzynastozgłoskowcem, utwór składa się z dwunastu pieśni, które mają charakter autonomicznych rapsodów. O epopeiczności Imago mundi decydują jednak inne, o wiele ważniejsze cechy strukturalne: temat, konstrukcja bohatera, czasu i przestrzeni. Utwór Różyckiego można zaś interpretować jako parodię eposu i kontynuację tradycji heroikomicznych. Sygnały ironicznego dystansu odnajdujemy we wszystkich niemal warstwach utworu: w stosunku narratora do świata przedstawionego, w samej konstrukcji postaci, a wreszcie i w języku. Właśnie język i styl poematu w sposób najbardziej jaskrawy ukazują parodystyczne skłonności autora.